Óli Björn - Alltaf til hægri

Ekkert breytist í Reykjavík

Það var skrifað í skýin eftir sveitarstjórnarkosningarnar að Dagur B. Eggertsson héldi áfram sem borgarstjóri, þrátt fyrir að flokkur hans hafi tapað verulegu fylgi og þrátt fyrir að meirihluti undir hans forystu hefði fallið í annað skipti í röð. Hægt er að gagnrýna Dag B. Eggertsson borgarstjóra fyrir margt en fáir íslenskir stjórnmálamenn búa yfir sömu hæfileikum og hann til að spila úr þröngri stöðu. Að snúa ósigri í kjörklefanum í sigur við samningaborð margra flokka er ekki gert án klókinda.

Meirihluti borgarstjórnar heldur áfram enda búið að setja enn eitt varadekkið undir. Ekkert breytist – haldið verður áfram á sömu braut og undanfarin ár. Að þessu leyti vita borgarbúar á hverju þeir mega von á. Og þess vegna hefði verið óþarfi að eyða miklum tíma (og peningum) í samstarfssáttmála með litlu innihaldi, miklu orðskrúði og mörgum fallegum orðum.

Sérstakt og ekki alltaf áferðafallegt

Þinghaldið var í mörgu sérstakt og ekki alltaf áferðafallegt eða þingheimi til sóma. Heilu vikurnar fóru í innihaldslitar umræður þar sem fá mál þokuðust áfram – allra síst þau sem horfa til framfara. Gallar þingskaparlaga komu vel í ljós – gallar sem þingmenn geta ekki lengur litið fram hjá og komið sér undan að sníða af.

Í mörg ár hafa forsetar Alþingis ekki síður en óbreyttir þingmenn og ráðherrar – þvert á flokka – verið tíðrætt um nauðsyn þess að breyta vinnubrögðum. Umræðan hefur litlu skilað eins og berlega kom í ljós á liðnum vetri. 

Í mörg ár hef ég reglulega minnt á að Alþingi verði að brjótast út úr þeim vítahring sem búinn hefur verið til með mælistiku sem þingmenn og fjölmiðlar nota til að meta þingstörfin.

Hugmyndafræði skiptir máli í sveitarstjórnum

Það er misskilningur að halda því fram að hugmyndafræði skipti engu í sveitarstjórnum. Reynslan sýnir annað. Á meðan einn frambjóðandi berst fyrir lægri álögum gefur hinn loforð um aukin útgjöld. Frambjóðandi sem leggur áherslu á valfrelsi borgaranna getur aldrei átt samleið með þeim sem vill steypa alla í sama mótið. Stjórnmálamaður sem talar fyrir aðhaldssemi í rekstri kemur ekki fram og gefur út kosningavíxla og tugmilljarða loforð. Slíkt gerir aðeins sá sem annað hvort ætlar ekki að efna gefin fyrirheit eða stefnir að því að láta kjósendur borga brúsann að fullu. Stjórnmálamaður sem berst fyrir sífellt auknum útgjöldum hefur litlar áhyggjur af þungum álögum á íbúana. Áhugi hans snýst um að láta engin tækifæri til tekjuöflunar fram hjá sér fara og ef nauðsynlegt er að skuldsetja sveitarsjóð.

Það er borin von að álögur á borgarbúa lækki á komandi árum haldi núverandi meirihluti velli – enn eitt varadekkið breytir þar engu. Útsvarið lækkar ekki, þjónustugjöld lækka ekki. Fyrir launafólk sem býr í Reykjavík eru þetta slæmar fréttir. Verði stjórn borgarinnar óbreytt næstu fjögur árin er geta Reykvíkingar ekki gert sér miklar vonir um bætta þjónustu. Samgöngur verða áfram í ólestri og þar skiptir engu þótt gömul kosningaloforð um stokk séu endurnýjuð. Bolmagn borgarinnar til að ráðast í nauðsynlegar fjárfestingar í hagræðum og félagslegum innviðum verður takmarkað. 

Sundraðar þjóðir sameinast

Í skjóli veik­lynd­is og klofn­ings Vest­ur­landa taldi Pútín sér óhætt að leggja til atlögu og ráðast inn í fullvalda ríki.  Þegar frjálsar þjóðir verða efnahagslega og pólitískt háðar landi sem stjórnað er af hrotta, sem hefur leikreglur lýðræðis að engu og virðir fullveldi nágrannaríkja að vettugi, eiga þær á hættu að verða berskjaldaðar gagnvart yfirgangi. Leiða má rök að því að Pútín hafi nýtt sér sinnuleysi og fullkomið ábyrgðarleysi þjóða Evrópusambandsins og þá sérstaklega Þýskalands í orkumálum. Kæruleysi og barnaskapur forysturíkja Evrópusambandsins í varnarmálum á síðustu áratugum hefur opinberast með afgerandi hætti eftir innrásina í Úkraínu. Sambandið hefur hvorki hernaðarlega burði né pólitískt þrek til að tryggja varnir aðildarlanda. Öryggi Evrópu og þar með Evrópusambandsins byggist á öflugu varnarsamstarfi Atlantshafsbandalagsins. Lærdómurinn frá hryllingi borgarastríðsins í Bosníu er ekki ofarlega í huga þeirra sem af léttúð telja Evrópusambandið hafa tryggt frið í Evrópu. Þá reyndist Evrópusambandið fullkomlega ófært um að koma á friði í bakgarði sínum. Friður komst ekki á fyrr en Bandaríkin létu til sín taka með bakstuðningi NATÓ.

Það er því í besta falli smekklaust að eins máls flokkar reyndi að nýta sér innrás Rússa í Úkraínu til að boða hina endanlegu og einu lausn allra vandamála; aðild að Evrópusambandinu, með þeim rökstuðningi að verið sé að tryggja varnar- og öryggishagsmuni Íslands. Í þeirri von að loksins rætist draumurinn ESB-aðild er hoppað á vagn hræðsluáróðurs. Einu sinni var það evran sem öllu átti að bjarga hér á landi og nú á Evrópusambandið að tryggja öryggi landsins gagnvart utanaðkomandi ógn.

Frá hungurmörkum til bjargálna, arðsemi og sjálfbærni

Með kvóta­kerf­inu var hægt en ör­ugg­lega sagt skilið við kerfi sem var fjár­magnað með lak­ari lífs­kjör­um almenn­ings. Fyr­ir daga kvóta­kerf­is­ins var út­gerðar- og fisk­vinnslu­fyr­ir­tækj­um haldið við hung­ur­mörk með millifærsl­um og geng­is­fell­ing­um. Auðlind­um var sóað og sókn­ar­kerfi og póli­tísk miðstýr­ing leiddi til offjár­fest­ing­ar.

Kerfið allt var rotið – gegn­sýrt af milli­færsl­um til að styðja við óhag­kvæm­an og ósjálf­bær­an sjáv­ar­út­veg. Búin var til eins kon­ar vít­is­vél þar sem gengi krón­unn­ar var eitt helsta hag­stjórn­ar­tækið og það fellt reglu­lega. Geng­is­fell­ing, geng­is­sig, gengisaðlög­un urðu orð sem voru flest­um töm – hluti af veruleika ís­lensks launa­fólks sem bar byrðarn­ar til að halda óarðbær­um at­vinnu­rekstri áfram í súrefnis­vél.

Löngunin að öðlast stundarfrægð

Um­mæli eld­ast mis­jafn­lega. Sum halda gildi sínu í gegn­um tím­ann en önn­ur hefðu mátt vera ósögð. Í and­rúms­lofti þar sem frægðin í 15 mín­út­ur veg­ur þyngra en inni­haldið verða orðin ódýr – líkt og óþægi­legt suð í eyr­um kjós­enda. Orðræðan myndar ekki far­veg fyr­ir traust á stjórn­mál­um eða helstu stofn­un­um sam­fé­lags­ins. Þar leika fjöl­miðlung­ar og álits­gjaf­ar stórt hlut­verk en mestu ábyrgðina ber­um við stjórn­mála­menn­irn­ir, sem eig­um þó meira und­ir en flest­ir aðrir að njóta trausts fólksins í land­inu.

Tálsýn

Við eigum enn eftir að átta okkur að fullu á þeim félagslega og efnahagslega kostnaði sem almenningur hefur þurft að greiða vegna heimsfaraldursins og þeirra hörðu sóttvarnaaðgerða sem stjórnvöld hafa gripið til.

Vísbendingar eru orðnar nokkuð skýrar um að lokunarstefna sem flestar þjóðir innleiddu reyndist ekki eins árangursrík og vonir stóðu til. Kannski er mikilvægasti og dýrmætasti lærdómur almennings síðustu misseri sá að beita alltaf gagnrýnni hugsun. Ávinningurinn sem stjórnvöld lofa þegar gengið er á réttindi einstaklinga reynist oftar en ekki tálsýn.

Frelsið á ekki samleið með óttanum

Við getum ekki notað sömu bar­áttuaðferðir og í upp­hafi þegar óvinurinn var lítið þekkt­ur. Við get­um ekki gripið til harka­legri sótt­varna en þegar við vor­um lítt var­in og sent tugi þúsunda í ein­angr­un eða sótt­kví þegar lang­stærsti hluti lands­manna er bólu­sett­ur og al­var­leg veik­indi fátíð.

Við sem eldri erum getum ekki kraf­ist þess að börn og ung­ling­ar sæti þving­un­um til að verja heilsu okk­ar. Skylda okk­ar er að tryggja að ungt fólk fái að lifa og þrosk­ast í samneyti við jafn­aldra sína, geti stundað nám og fé­lags­störf, farið á böll og komið sam­an á góðri stundu. Sótt­varnaaðgerðir verða að taka mið af þess­ari skyldu.

Og sóttvarnaraðgerðir verða að taka mið af því að hægt sé að tryggja gangverk samfélagsins – að það stöðvist ekki. Stjórnvöld og þá ekki síst yfirvöld heilbrigðismála verða að hafa andlegt þrek til að hlusta á gagnrýni og svara áleitnum spurningum, án hroka eða kynda undir ótta almennings. Í lýðfrjálsu landi geta borgararnir aldrei sætt sig við að stjórnvöld nýti sér ótt­ann til að rétt­læta tak­mark­an­ir á mann­leg­um sam­skipt­um.

Stjórnlyndi á vaktinni

Stjórnlyndir samfélagsverkfræðingar og ríkisreknar barnfóstrur láta ekki að sér hæða og eru alltaf á vaktinni. En framtakssamir og hugmyndaríkir einstaklingar leggja ekki árar í bát. Þeir finna nýjar leiðir, móta nýjar hugmyndir og ryðja farveg þar sem tækni samtímans er nýtt. Á undanförnum árum hefur komið fram á sjónarsviðið fjöldi hlaðvarpa sem mörg hver hafa notið mikilla vinsælda. Fjölbreytileikinn virðist óendanlegur; þjóðmál, sagnfræði, kvenréttindi, heilsa, hugleiðsla, listir og menning, íþróttir og raunar nær allt mannlegt. Halda má því fram að hlaðvörp framtakssamra einstaklinga hafi verið og séu vaxtarbroddar íslenskrar fjölmiðlunar síðustu misserin. Þegar efnilegir vaxtarbroddar ná að festa rætur getur kerfið – báknið – ekki á sér setið. En í stað þess að vökva er klipið og sært.

Loftlagskvíði og barneignir

Lækkandi fæðingartíðni hefur fylgt vaxandi velmegun þjóða. Að þessu leyti sker Ísland sig ekki úr, þótt þróunin hafi að nokkru verið hægari hér á landi en í nágrannalöndunum. Vísbendingar eru hins vegar um að aðrir þættir en efnahagslegir kunni að verða ráðandi í framtíðinni þegar kemur að lýðfræðilegri þróun þjóða.

Í september síðastliðnum var kynnt í læknatímaritinu Lancet niðurstaða viðamikillar rannsóknar meðal tíu þúsund ungmenna á aldrinum 16 til 25 ára í tíu löndum um loftslagskvíða og áhrif loftslagsbreytinga á líf þeirra. Niðurstöðurnar eru sláandi.